Groenlo Grolle

Grolle is ne stad in de gemeente Oost Gelre in de Nederlandse previnsie Gelderland.

Grolle is ontstoan an ut beginne van de 7e eeuw, zo rond ut joar 610, toene de Saksen in den Achterhook gingen wonnen en zich bi'j et riviertje de Slinge (Grolse Slinge) vestigden. De olde name Groenlo (Grunloh, Gronloo), zol er op duden dat d'r n greun bos in de buurte was. Dat is ok de verkloaring veur ut olde woapen van Grolle, ne greune boom. Veur de reste was ut een grote drekkige bende rond Grolle, woar haost gin deurkommen an was. Pas in de negene eeuw wodden de stieve Saksische leu in Grolle veur ut eerst Christelek, deur de Kattelieke pastoors oet Münster, woaronder Ludger. In 809 wodden de eerste parochiekarke in ebroek enommen, eneumd noar den heiligen Calixtus en ontstond ut karspel Grolle. Van oet disse karke in Grolle, wodden later in de umliggende plaatsen karken op-ericht, zoas in Borklo, Eibargen, Lechtenvoorde. Grolle heurden bi'j ut Groafskop Lohn, moar toon de heerlijkheid Borklo zich afskeiden, kwam Grolle in ut bezit van de Heren van Borklo.

Stadsrechte
Grolle greujden en wodden as stad steeds belangrieker, en doarumme wodden wallen um de stad ebouwd. In 1236 kocht Graaf Otto II van Gelre Grolle (en heur rechtsgebieden) van Hendrik van Borculo. Ut platteland um Grolle blif bi'j de heerlijkheid Borklo. Tien joar later wol Herman van Lohn de macht oaver Eibargen, Nee, Grolle en Geesteren an de Graaf van Gelre oaverdragen, moar toon wodden dudelek dat hee hierveur neet de rechte had. En zo gebeurden ut dat dizze gebieden, met oetzondering van Grolle, neet in de hande van Gelre vielen, moar bi'j de heerlijkheid Borklo bleeven. En zo was Grolle in 1246 ne Gelderse exclave ewodden, umringd deur de heerlijkheid Borklo en Lechtenvoorde. Op 2 december 1277 krig ut stads­rechten (van Graaf Reinoud) van Zutfent (sloet II no. 991), en wodden ut één van de stemheb­bende steden van ut kwarteer Zutfent. Vanaf dee tied ging ut hard veuroet met de welvaart in Grolle. De stad was al vrog een han­dels­cen­trum an de weg Duuts­land - Holland, woarlangs de Hanzekoopleu gingen met eur handel. Zo kwam ut dat der een bleuj­end gildewe­zen ontstond in Grolle. Um Grolle wieters te beschermen, wodden in 1334 ne mure rondum de stad ebouwd. In 1550 wodden in opdracht van Karel de Viefde de wallen op-ehögd en ne grachte an-elegd.
De eerste berichten dat ne richter en skepenen in Grolle bunt, kump oet ut joar 1265. Der waren 6 roaden, van wee 2 burgemeesters en 4 skepe­nen. De richter van Grolle ontving zien commissie van de landdrost van ut Graafschap Zutfent. Dit schient der op te wiezen dat ok Grolle, net as Doezebarg en Lochem, vrogger tot ut land­drost hef eheurd. Vanof 1406 ­heurden ut tot ut leengebied van de bis­köp­pe van Münst­er. Net as in Lochem en Deutekem, bunt völle stukk'n kwiet oet ut richterlek archief, wat meskien leg an de geweldadige tieden van den Tachtigjoarigen Oorlog.


Belegeringe van Grolle in 1606 deur Spinola
Ut vormden in de 16e en 17e eeuw ne starke veste, dee as grensstad vake wodden belegerd, veural in den Tachtigjoarigen Oorlog. In 1595 wodden de stad deur Maurits van Oranje belegerd, moar toen wol ut neet lukken de stad in te nemmen. Tiedens ziene veldtochte van 1597 probeerden hee ut opni'j en toen veroverden hee Grolle. Grolle blif bi'j de Staatsen tot ut in 1606 heroverd wodden deur de Spaan­se troepen onder Spinola. Tussen de belegeringen deur wodden de stad wieter en wieter oet-e-bouwd met ni-je en hogere wallen en grotere grachten. Noa twintig joar Spaans te wean, wodden Grolle in 1627 bele­gerd en her­overd deur Frederik Hendrik. In 1672 wodden ut veur de letste keer belegerd en inenommen deur de bisschop van Münster, bi-j-enaamd Bommen Berend in verband met zien oorlogszuchtige karakter. Hee holden de stad bezet tot 1674. In dizze tied wodden de meesten van de mure en wallen afebrokken.

Der besteyt ouk een artikel "Beleg van Grol" med meyr informaty oaver dit underwarp
Wieters
Heden ten dage bunt in Grolle nog steeds bastions, grachten en kanonnen te vinden. Ut Grols Kanon boaven op de Kanonswal in Grolle is nen symbool veur de stad. De gemeante hef ut veurnemmen om Grolle zo good as meugelek weerumme te kriegen in de vorm as de belegeringe van 1627. Doarum is in 2008 de vorm van de grachte anepast en bunt er tien ni'je kanonnen neer ezet langs de grachte.

Het bier Grolsch is veur ut eerst in 1615 in Grolle e-brouwen deur Willem Neerfeldt, en dat is Grolsch blieven doon tot ut bedrief in 2004 un ni-je brouweri-j openden in Bokel, bi-j Eanske. In 2005 is de produktie in Grolle helemoale stop-ezet en wodden den olden brouweri-j af-ebrokken. Bi-jnoa vier eeuwen biergeschiedenis in Grolle wodden doarmet af-eslotten.

In Grolle hef lange tied ok völle Jödden in de stad ehad, moar noa den Tweede Wereldoorlog was de Joodse gemeenschop bi'jnoa verdwenen. De synagoge is ne woonhoes ewodn. In ut Grolsche dialect bunt nog Jiddische woorde te vinden, zoas jofel (mooi) en sjikse (meiken). De Schoolstraat in Grolle verwiest neet noar ne school, moar noar de sjoel (synagoge).

Kultuur
Grolle is deur de invlood van Münster en de Spanjaarden oaverwegend katteliek, ut hef neet met edoan met de Reformasie. Doarum wod duftig an carneval en karmis edoane en gif ut völle cafés in de stad.

Te zeen in Grolle
Groenlo hef als olde stad spul um te bekieken wat verwis noar de historie van de stad. Hier ne lieste met wat bezeensweerdegheden:
De Olden Calixtuskarke is de oldste karke in Grolle, laatgotiese stiel, ebouwd tussen 1275 en 1520 in opdracht van denbiskop van Münster. Vrogger wodden ut kattelieke geleuf in disse karke praktizeerd, moar na 1674 is de karke in haanden van de protestanten. De karke hef in zien historie alle belegeringen van Grolle met emaakt en wazzen mangs zowat et ienige wat nog oaverènd stond na ne belegeringe.
Den ni'jen is ne Kattelieke karke ebouwd in et beginne van de 20e eeuw. De kattelieken hadden noo endelek ne plek om hun geleuf binnen de grachte te können oetdragen, en hee wödt nog altied ebroekt.'t Mussenbargbolwark, better bekend as den Kanonswal of Noorderbastion, is ne oaverbliefsel van de verdedigingswarken van vrogger. Hier steet ok ut kanon dat Frederik Hendrik na zien oaverwinning in 1627 an de stad Grol hef egevven. Noast dit kanon oet 1625, bunt er nog tien replica kanonnen langs de grachte te vinden dee in 2008 eplaatst bunt. Den Stadsboerderi'je is ne rieksmonument dat joarenlang ebruukt is as Grols museum. Der bunt plannen um de stadsboerderi'je umme te bouwen um de sfeer oet 1627 noa te doon. Stoomzageri'j Nahoes is ne zageri'j an de rand van Grolle, woar twee unieke stoommachines ebroekt wodt um de zagen an te drieven. Tegenwoordig is ut ne museum dat een paar moal in ut joar los geet en dan wödt er holt ezaagd. Station Groenlo is een old treinstation an de spoorliene Wenters - Nee dat in 1884 open egoane is. Noa ut stoppen van al ut treinverkeer in 1974 bunt de sporen in 1977 vort edoan. Ut wödt noo ebroekt as woonhoes. In café De Lange Gang bunt de restanten van de brouweri'j te bezeuken, woar Willem Neerfeldt zien eerste biertjen brouwden in 1615.

Evenementen
Carneval wod in Grolle völle edoan. Op zundag veurt ne stoet van koaren en leu deur de binnenstad en op rosenmontag en tulpendinsdag wod 'edweild'
Dweilorkestendag is elk joar op Hemelvaartsdag in ut centrum van Grolle. Oaveral stoat dweilorkeste oet ut hele land te spöllen, ze doot ne wedstrijd in verschillende klassen.
Grols Jazz Vesteval is ne joarleks muziekfesteval woarbi'j in völle café jazz-, blues- en bigbands oet Nederland en ut boetenland spöllen.
Grolsch Bokbier Festeval is ne joarleks festeval woarbi'j ut bokbierseizoen van dat joar officeel wod e-opend, met live-meziek in völle kefees.
Grolse Karmis is nen evenement met attracties zoas ut voggelscheten en nen onmundigen feesttente.
Slag om Grolle is nen evenement dat um de twee joar wod eholden, woarbi'j ze op grootse wieze ut Beleg van Grol oet 1627 noaspölt.

De Halve Moane
Ut grootste park in Grolle, de Halve Moane, leg in ut noorden van de olde binnenstad. Ut maaktendeel oet van de vestingwarken en was ooit eigendom van ut gasthoes, wel er tuunen hef anelegd. Hierdeur kon de gemiente dit gebied neet gebruken veur woningbouw. Doarumme is dit gebied ut best bewaard ebleven van de vesten. In ut park is nen hertenkamp evestigd. Ne raveliene ku'j op via ne brugge en doar hebt zee ne vogeleiland van emaakt. In 2008 bunt er plannen um ut park te verploatsen, um op dizze wieze nen vrij schootsveld te maken, zo as ut was in 1627.

Gebroeken en folklore
Grolse wanten bunt ne olderwetse ebreide hansen met nen origineel Grols ontwarp.
Nen inwoner van Grolle wod ok wal ne Grollenaar eneumd, ok in ut Nederlands.
In de carnavaltied nömp de stad Groenlo officieel de carnavalsname Grolle an.

Economie
Bierbrouwer Grolsch was lange tied ut belangriekste bedrief in Grolle dat zorgden veur warkgelegenheid. Ut biermark, verneumd naar Grolle (de naame betekent dan ok letterlijk ‘oet of van Grolle’) is eeuwenlang in de stad ebrouwen, moar vanaf 2005 is de hele productie van ut bedrief verplaatst naar Bokel bi-j Eanske.
Een ander beurs-enoteerd bedrijf in Grolle is Nedap, onder meer bekend van de stemmachines die ebroekt wodt bi-j verkiezingen.
Van 1947 tot 2001 is un kartonnagefabriek in Groenlo evestigd ewest onder verschillende namen: Apeldoornsche Cartonnagefabriek N.V, Monocon, Sweetheart en Polarcup. De fabriek was Europa's grootste plastic bekerproducent. Moderbedrief Huhtamaki van Leer slot en verplaatsten de fabriek in 2001, waarbi-j meer als 200 banen in Grolle verdwenen.