Winterswijk Wenterswiek of Wenters

Winterswijk is een dorp in het oostelijkste deel van de Achterhoek in de Nederlandse provincie Gelderland, en de hoofdplaats van de gemeente Winterswijk.

In historische documenten wordt Winterswijk aangeduid met onder andere de volgende namen: Winethereswick, Winriswic, Winterswich, Wennerswiche, Winrichwich, Wynreswick, Wentersick, Wenterswick en Wenterwic. De naam Winterswijk komt van het Germaanse Winidaharis Wika, wat dochternederzetting van Winidahari betekende.

Geschiedenis
Ten tijde van het Romeinse Rijk leefden in de omgeving van Winterswijk Chamaven en wellicht ook Bructeren. Er is in Winterswijk een bronzen munt gevonden van de Romeinse keizer Galba uit het jaar 68-69. Naar alle waarschijnlijkheid is het dorp Winterswijk op zijn minst 1000 jaar oud. Het oudste document, waaruit het bestaan van Winterswijk als afzonderlijk 'kerspel' (parochie) kan blijken, is een lijst van inkomsten van het Sint-Mauritiusstift in Münster (Duitsland). Dit geschrift dateert uit de eerste jaren van de 11e eeuw. Het is waarschijnlijk dat het ontstaan van de bebouwde kom in verband heeft gestaan met de stichting van een kerk. De oudste berichten spreken namelijk van een 'parochia Winterswijk' of vermelden de aanwezigheid van een geestelijke aldaar. In deze tijd was de parochie Winterswijk onderdeel van het Graafschap Lohn. Sinds de 11e eeuw bezat het klooster of stift Sint-Mauritius in Münster een omvangrijke hof in Winterswijk. Vanaf 1316 tot 1798 viel Winterswijk onder de heerlijkheid Bredevoort. In 1223 werd een andere hof in Winterswijk, Starkenrode, geschonken aan klooster Bethlehem bij Doetinchem. In 1230 ruilde graaf Herman I van Lohn de hof te Varsseveld tegen hof Starkerode te Winterswijk. In de 14e en 15e eeuw was er nog steeds sprake van een Hof van Winterswijk.


Uitsnede van de belegeringskaart van het beleg van Groenlo in 1627
In 2011 werden sporen van middeleeuwse grachten aangetroffen. Archeologen hebben op basis van veldonderzoek en grondboringen een reconstructie kunnen maken van de vermoedelijke ligging ervan. Het gaat om twee hoven en bijgebouwen die omringd waren met een smalle dubbele gracht van zes meter breed en drie meter diep. De binnengracht werd mogelijk in 12e eeuw aangelegd, de buitengracht in de 13e eeuw, om het dorp te beschermen tijdens de Strijd om Bredevoort. Uit het onderzoek van de archeologen bleek dat de grachten tot de 16e eeuw in gebruik zijn geweest en daarna moeten zijn dichtgeraakt of gedempt Mogelijk bestaat er een verband met de Tachtigjarige Oorlog. Tijdens het Beleg van Groenlo (1627) hield de ruiterij van het Staatse leger kwartier in Winterswijk. Op een belegeringskaart is een verdedigingslinie zichtbaar rondom het dorp.

Na de Protestantse Reformatie werd Winterswijk hervormd, in tegenstelling tot katholiek gebleven plaatsen in de omgeving zoals Groenlo en Lichtenvoorde. In de 17e eeuw werd onder Bommenberend het katholicisme tijdelijk en kortstondig hersteld. In 1799 werd de rust in het dorp verstoord door de executie van orangiste de Freule van Dorth wegens het veroorzaken van "oproerstokerij". Tot de gemeentelijke hervormingen van 1811 viel Winterswijk bestuurlijk onder het Ambt Bredevoort, in dat jaar werd Winterswijk op 14 maart een zelfstandige gemeente.In 1816 kreeg de gemeente een gemeentewapen.

Winterswijk heeft een museum, Villa Mondriaan, een museum over de jonge jaren van Piet Mondriaan. In de Laan van Hilbelink ligt de Museumfabriek van de Winterswijkse Vereniging Het Museum, gesticht door onderwijzer G. Jansen, met allerlei zaken betreffende de geschiedenis van Winterswijk. In de Meddosestraat is het belevingsmuseum Wereld van Wenters gevestigd, met een expositieruimte en een oude bakkerij.

Op 21 november 1847 vond er in de Verenigde Staten een scheepsramp plaats die een aantal Winterswijkse families in rouw dompelde. Ongeveer 51 Winterswijkers die via emigratie hun geluk zochten in het 'beloofde land' kwamen na twee maanden reizen op tragische wijze om het leven toen het schip de SS Phoenix door brand verging op Lake Michigan op slechts enkele kilometers voor de eindbestemming: Sheboygan (Wisconsin). Circa 40 van de omgekomen Winterswijkers waren kinderen. De overlevenden werden opgevangen in het stadje, waarbij de bevolking alles deed om de overlevenden te kunnen helpen. Doordat Sheboygan geen telegraafverbinding had met andere steden, kwam het nieuws over de ramp maar mondjesmaat naar buiten. Het duurde bijna drie maanden voor het nieuws Nederland bereikte, waarop er een dag van rouw werd afgekondigd en er overal in het land kerkklokken luidden ten teken van rouw.

Op 27 januari 1942 werd in Winterswijk een temperatuur gemeten van -27,4 Celsius, het absolute kouderecord voor Nederland.


Winterswijk had vanouds een textielindustrie, dat was al zo sinds de 17e eeuw toen in Winterswijk het Sint-Michaëlsgilde werd opgericht. Met de opkomst van de stoommachine kreeg de Winterswijkse textielindustrie een impuls en groeide het aantal inwoners van Winterswijk. Winterswijk had aan het begin van de 20e eeuw zeven textielfabrieken, waaronder de Batavier en de Tricotfabriek. Winterswijks meest historische straatje, de Lappenbrink (tegenwoordig Nieuwstraat), is ook in deze tijd ontstaan.

Kalkwinning
Sinds 1932 wordt kalksteen gewonnen uit de steengroeve die tussen Winterswijk (dorp) en Ratum ligt en bekend staat als de Steengroeve Winterswijk. De exploitatie ligt in handen van NV Winterswijkse Steen- en Kalkgroeve, een onderdeel van Sibelco. Er liggen drie steengroeven, waarvan er nog een in gebruik is; de andere twee zijn sinds 2005 beschermd natuurgebied en vallen onder Nationaal Landschap Winterswijk. De gewonnen Muschelkalk wordt gebruikt in de wegenbouw en kunstmestindustrie. De opbrengst bedraagt 200 kiloton/jaar.

Kerken
Er zijn meerdere kerken in Winterswijk te vinden. De oudste is de protestantse Jacobskerk, centraal op de Markt van Winterswijk. De wegen naar verschillende buurtschappen rond Winterswijk zoals Meddo, Woold en Miste komen bij elkaar bij de kerk. De kerk met de 64 meter hoge toren toont een opvallende gelijkenis met de St. Walburgakerk in het naburige Ramsdorf in Duitsland. In de Jacobskerk zijn nog oude grafstenen te vinden en fragmenten van schilderingen, en zij heeft een Metzlerorgel. Een van de oudste afbeeldingen van de kerk in haar huidige vorm is een tekening van Jan de Beijer uit het jaar 1743. De kerk is een lappendeken wat kleuren betreft. Verschillende steensoorten (bijvoorbeeld baksteen en zandsteen) zijn gebruikt. Een kroonluchter in de kerk is uit 1788. Deze is geschonken door het weversgilde. Rond 1970 zijn de laatste grote restauraties uitgevoerd. In het jaar 1993 kreeg de kerk een carillon.
In de nabijgelegen Misterstraat is in 1869 de rooms-katholieke Jacobuskerk geopend. Deze kerk is ontworpen naar ontwerp van Hendricus Johannes Wennekers. Tussen beide kerken in staat de Doopsgezinde kerk uit 1711. Aangezien dit oorspronkelijk een schuilkerk was, valt zij niet op in het straatbeeld. Iets verder uit het centrum, richting het station staat de synagoge.

Monumenten
In het parkje bij station Winterswijk is een herdenkingsmonument Monument Nederland Neutraal 1914-1918 te vinden dat de afzijdigheid/neutraliteit van Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog herdenkt. De tekst op het monument is "Nederland neutraal 1914 - 1918".
Monumenten met dergelijke strekkingen zijn vrij zeldzaam in Nederland. Het monument is gebouwd grotendeels van rood baksteen en is bedoeld als fontein maar heeft vele jaren als bloembak gediend. In 2009 is het monument in zijn oude glorie hersteld en werkt het fonteintje weer. In 2010 is er rond het monument een terrasje aangelegd.
In mei 2010 is de laatste fase van de restauratie van Molen Bataaf gereedgekomen. Deze molen uit 1801 staat op de hoek van de Vredenseweg/Bataafseweg.

Het station van Winterswijk
Tot en met de 18e eeuw was Winterswijk geïsoleerd. Er was een weg van Vreden via Winterswijk naar Bredevoort, die altijd wel min of meer begaanbaar was. Verder ging het vervoer via vaak slecht begaanbare wegen. In 1830 kwam hier verandering in door de aanleg van een verharde rijksweg van Zutphen via Groenlo naar Winterswijk. In 1853 is deze weg verlengd via Oeding naar het Gabelpunkt, van waaruit Borken en Stadtlohn goed bereikbaar waren.
De eerste spoorverbinding in Winterswijk werd in 1878 geopend op initiatief van textielfabrikant Jan Willink: de lijn Zutphen - Winterswijk – Gelsenkirchen (Duitsland), met een zijtak naar Bocholt (Duitsland). Enige jaren later kwamen er ook verbindingen naar Zevenaar en Hengelo / Enschede. De lijn naar Bocholt is in 1931 opgeheven. Op de spoorverbindingen naar Twente en naar Duitsland vond vanaf eind jaren '30 alleen nog goederenvervoer plaats; ze zijn aan het eind van de jaren '70 gesloten. Het oude stationsgebouw van de GOLS is nog aanwezig en is verbouwd tot appartementen.